Viktoriya Panfilova
“Nezavisimaya qazeta”, 15.06.2020
Türkmənistan prezidenti Qurbanqulu Berdıməhəmmədov Rusiya Federasiyasına səfər edəcək. Vladimir Putinin dəvəti ilə o, 24 iyun Qələbə Paradında iştirak etməlidir. Səfər zamanı Berdıməhəmmədovun Putinlə görüşəcəyi və əməkdaşlıq məsələlərini müzakirə edəcəyi ehtimal edilir.
Bir gün əvvəl Rusiyanın Aşqabaddakı səfiri Aleksandr Bloxin iki ölkə arasındakı ticarət və iqtisadi əlaqələr, koronavirusla bağlı vəziyyət barədə danışıb, həmçinin, müxalifət mətbuatının Türkmənistanda qıtlıq barədə yaydığı məlumatları təkzib edib.
Aleksandr Bloxin Aşqabadda keçirilən brifinqdə deyib: “Rusiya ilə Türkmənistan arasında münasibətlər ən yüksək səviyyədədir, ən azı burada olduğum müddətdə”. O biri gün Vladimir Putin “Rusiya Federasiyasının xarici siyasətinin həyata keçirilməsində və uzun illər dövlət qulluğunda verdiyi böyük töhfəni” qeyd edərək diplomatı “Şərəf” ordeni ilə təltif edib.
Rusiya səfirinin sözlərinə görə, Türkmənistan rəhbərinin Qələbənin 75 illiyi şərəfinə keçirilən hərbi parada, Moskvaya gələcəyi gözlənilir.
Yeri gəlmişkən, Türkmənistan MDB ölkələrindən biridir ki, koronavirusun tüğyan etdiyi dövrdə, 9 mayda hərbi parad keçirməkdən imtina etməyib. Ancaq səlahiyyətlilər ölkədə epidemik vəziyyətin normal olduğunu, COVID-19-la bağlı yoluxmanın olmadığını iddia edirlər.
Rusiya səfiri Türkmənistan hakimiyyətinin bu açıqlamalarını dəstəkləyərək, ölkədə həqiqətən də, koronavirus olmadığını qeyd edib. “Biz bunu dolayı dəlillərlə görürük”. Bloxinin sözlərinə görə, ölkədə yoluxmuş insanlar olsaydı, bu barədə məlumatlar dərhal “Təkinkə, ya da Rus bazarında” görünərdi. “Buna görə də, biz Türkmənistan tərəfinə inanmağa meylliyik, lakin heç kim epidemiya kimi bir vəziyyətdə 100% əmin ola bilməz”.
Ancaq müstəqil mənbələr ölkədə kəskin sətəlcəmin baş verdiyini, infeksion xəstəxanalara COVID-19 əlamətləri olan xəstələrlə dolduğunu, ölüm hallarının son aylarda kəskin artdığını, həkimlərin qoruyucu kostyumlarda çalışdığını bildirirlər.
Aleksandr Bloxin, eyni zamanda, Türkmənistanda ərzaq qıtlığı barədə şayiələri də təkzib edib. “Mağazalara baxmaq kifayətdir, hər şey rəflərdədir. Bəzi KİV-lər Türkmənistanda aclıq olduğunu yazırlar, bu axmaqlıqdır”. Amma o, dövlət mağazalarında hələ də problem olduğunu dolayı yolla təsdiqləyib: “Qiymətlər başqa məsələdir”.
Xatırladaq ki, 2015-ci ildə iqtisadi böhran başlayandan bəri Türkmənistanın dövlət mağazalarında vaxtaşırı əsas qidalar çatmır: un, yumurta, yağ, şəkər. Xüsusi ticarət mərkəzlərində isə hər şey var, amma bir neçə dəfə bahadır və Türkmənistanda hər kəs məhsulu bu qiymətlərlə ala bilmir – işsizlik, pulsuzluq, hakimiyyətdən sakit narazılıq artmaqdadır.
Brifinqdə Rusiya Federasiyasının səfiri ikitərəfli əməkdaşlığın genişləndirilməsindən danışıb: əmtəə dövriyyəsi artır və 2019-cu ilin sonuna qədər 1,5 dəfə artaraq 695 milyon ABŞ dolları təşkil edib.
“Əgər qazı da əlavə etsəniz, təxminən 1 milyard dollar gəlir əldə edəcəksiniz”, – deyə diplomat əvvəlcə qaz sazişinin təfərrüatlarını açıqlayıb. O, 2019-cu ildə Rusiyanın 300 milyon dollar dəyərində Türkmənistan qazı idxal edildiyini söyləyərək min kubmetr üçün qiyməti gizləyib.
“Qazprom”un saytındakı açıq məlumatlara əsasən, 2019-cu ilin aprelindən iyulunadək 1,2 milyard kubmetr qaz idxal edilib. 2019-cu ilin iyul ayında 5,5 milyard kubmetr həcmində beş illik idxal müqaviləsi bağlanıb. Mütəxəssislərin fikrincə, Türkmənistan Rusiyaya 3,95 milyard kubmetr qaz ixrac edib. Min kubmetr üçün 76 dollara.
Bloxinin sözlərinə görə, digər böyük layihələr də var: “Xüsusilə,“ Vozrojdenie ”şirkəti Aşqabadda palçıq sığınacaq obyektlərinin inşası üzrə tenderdə qalib gəlib. “KamAZ” olduqca yaxşı işləyir. “Tatneft” “Türkmənneft”lə işləyir… Boru zavodlarımızın tədarükü var və s. Bir sıra sazişlər imzaladıq: strateji tərəfdaşlıq, informasiya təhlükəsizliyi; biotəhlükəsizlik mövzusunda saziş hazırlanır. Münasibət çox yaxşıdır”.
Strateji Qiymətləndirmə və Proqnozlar Mərkəzinin baş direktor müavini İqor Pankratenko bildirib: “Tamamilə aydındır ki, Türkmənistan qazının bütün hekayəti qaz və biznesdən ibarət deyil. Siyasət də var… Eyni zamanda, söhbət hər hansı sistem siyasətindən getmir, Moskvanın “Türkmən dosyesi” yoxdur”.
Onun sözlərinə görə, Moskva loyallıq müqabilində Aşqabadı dəstəkləyir. “Bu, çox normal vəziyyətdir, bir sıra Şərq rejimlərinə münasibətdə beynəlxalq təcrübədir. Lakin bir tərəf bu haqqı verməni tələb etdikdə, digər tərəfi də yerinə yetirilməli olan istəkləri açıqlayır, yəni əməkdaşlıq və ya neytrallıq perspektivləri. Bu, üzr istəyirəm, başqa cür adlandırılır. Məsələn, “Rossotrudniçestvo”nun hətta Türkmənistanda akkreditəsi yoxdur, USAID isə uzun illərdir burada işləyir”.
Pankratenko bildirib ki, Aşqabad bəzən Moskvanın maraqlarına açıq şəkildə laqeyd qalır.
Türkmənistanlı mütəxəssisi Sərdar Aytakovun fikrincə, Rusiya səfirliyi heç olmasa miqrasiya, və mədəniyyətlə bağlı məsələlərdə daha prinsipial mövqe tuta bilər: “Bu həm səfirliyin, həm də Rusiyanın türkmən icması qarşısında nüfuzunu artırardı. Cəmiyyətlə, o cümlədən Türkmənistanda yaşayan Rusiya vətəndaşları ilə işləyə bilməmək səfirliyin nüfuzuna və onun vasitəsi ilə Rusiyanın nüfuzuna o dərəcədə xələl gətirib ki, bu, yalnız bir möcüzə düzələ bilər. Axı, söhbət heç bir təcavüzkar siyasətdən getmir! Söhbət səfirliyin siyasətinə aiddir, amma bu, ümumiyyətlə, yoxdur”.
Ekspertin fikrincə, səfirliyin internet saytında iyulun 1-də Rusiyada referendumunun keçirilməsi ilə bağlı heç bir məlumat yoxdur. Həm də ikili vətəndaşlıq məsələsi həll edilməyib. 2003-cü ildə müqavilənin birtərəfli ləğv edilməsindən sonra Türkmənistan hakimiyyəti, 1993-cü il müqaviləsinə görə, Türkmənistan vətəndaşları tərəfindən Rusiya vətəndaşlığının alınmasını qanuni olaraq tanımaqdan imtina edir.
Xatırladaq ki, bütün müşahidəçilər Rusiya hakimiyyət orqanlarının müqavilənin ləğvinə razılıq verməsini demək olar ki, eyni vaxtda Türkmənistandan Rusiyaya qaz tədarükünə dair uzunmüddətli müqavilənin imzalanması və 1993-cü il müqaviləsinə əsasən, ikili vətəndaşlıq institutunun ləğvi barədə protokolun imzalanması ilə əlaqələndirirlər.
Bu arada, 1993-cü ildə imzalanan müqaviləni tanıyan Rusiya səfirliyi Türkmənistanda yaşayan vətəndaşların Rusiya Federasiyasının vətəndaşlığına qəbul edilməsini davam etdirib. Türkmənistan hakimiyyəti artıq Rusiya vətəndaşlığından çıxmağı tələb edərək bu kateqoriyanı tanımır. Türkmənistan hakimiyyəti tərəfindən xarici pasportların yeniləri ilə dəyişdirilməsi zamanı 2003-cü ildən sonra ikili vətəndaşlıq almış şəxslər Türkmənistan hakimiyyətinin təzyiqə məruz qalıb, onlara xarici pasport verməkdən imtina edilib.
Rusiya hakimiyyəti problemi həll edəcəyinə söz verib, lakin bir sıra səbəblərə görə məsələ açıq qalır.
“Azadlıq Radiosu”nun Orta Asiya üzrə mütəxəssisi Brüs Pannier hesab edir ki, bir rus diplomatın Türkmənistandakı ağır iqtisadi böhranı rədd etməsi Moskvanın Aşqabadı yenidən öz təsir dairəsinə qaytarmaq cəhdinin göstəricisi ola bilər. “Məncə, Kreml belə bir bəyanatla Aşqabad və prezident Qurbanqulu Berdıməhəmmədova eyham vurur ki,” sənə havayı heç nə verməyəcəyik, ona görə də, Rusiyaya qarşı sədaqətli siyasət aparmalı olacacaqsan”.
İqor Pankratenkonun fikrincə, bu fərziyyə əsassız deyil. “Rusiyanın Orta Asiya bölgəsində siyasətinin bəzi aspektləri üçün Türkmənistan həqiqətən vacibdir. Ancaq rus diplomatlarının Türkmənistanda istifadə etdiyi üsullarla məqsədə çatmaq mümkün deyil”.
Tərcümə: Strateq.az
