Azərbaycan fəlsəfəsinin ağsaqqalı Firidun Köçərli ( 3-cü yazı)

1 058 1-01-2019, 13:19 kose / siyaset / gundem

Azərbaycan fəlsəfəsinin ağsaqqalı Firidun Köçərli    ( 3-cü yazı)

I yazı xeberdar.net

II yazı Xeberdar.net

Firidun Köçərlinin həcmcə böyük olan monoqrafiyalarından biri “ Nəriman Nərimanov (həyatı, fəaliyyəti vıə dünyagörüşü)” adlanır. Müəllif bu əsəri 1965-ci ildə yazmışdır. Düzdür, son dövrlərdə sovet alimləri; ədbiyyatşünaslar, tarixçilər, sənətşünaslar, filosoflar Nəriman Nərimanov haqqında xeyli tədqiqatlar aparmış, maraqlı elmi əsərlər yazmışlar. Lakin Firidun Köçərli onu daha çox fəlsəfi yöndən araşdırmağa səy göstərmişdir
Əsər 5 fəsil, 14 paraqrafdan ibarətdir. Birinci fəsildə N.Nərimanovun dünyagörüşünün formalaşdığı tarixi şərait, ictimai-siyasi mühit, dünyagörüşünün ideya mənbələri, əsas mərhələləri açıqlanır. Müəllif N.Nərimanovun yaşayıb-yaratdığı dövrün mənzərəsini çox geniş şəkildə konkret faktlar və sənədlər əsasında yaradaraq oxuculara çatdırır.Əsəri diqqətlə mütaliə edən hər bir oxucu özünü Nərimanovun yanında olduğunu, ədalətsizliyi, haqsızlığı, zülmü, əsarəti, hüquqsuzluğu və s.bunlar kimi eybəcərlikləri öz gözləri ilə gördüyünü hiss edir, Nərimanov kimi şəxsiyyətlərin hansı zərurətdən, hansı tələbatdan meydana gəlmələrini anlamağa başlayır.
N.Nərimanovun dünyagörüşünün ideya mənbələrindən danışarkən, müəllif aşağıdakıları göstərir:1.Nərimanovun dünyagörüşü , hər şeydən əvvəl, Azərbaycan xalqının uzunəsrlik zəngin mədəniyyətinə əsaslanmış, ondan qida almışdır. Doğma xalqının mədəni irsində olan demokratik meyillər Nərimanovun yaradıcılığında yeni tarixi şəraitə uyğun olaraq daha da inkişaf etdirilmişdir. 2. Nərimanovun dünyagörüşünün mühüm ideya mənbələrindən biri Azərbaycan xalq yaradıcılığı olmuşdur. O, xalqın istək və arzularının, istismara qarşı dərin nifrət və eytirazının bədii ifadəsi olan atalar sözü və məsəlləri, nağılları, bayatıları, dastanları, bir sözlə, şifahi xalq ədəbiyyatını məhəbbətlə öyrənir, demokratik və inqilabi ideyaların təbliğində bundan məharətlə istifadı edirdi.
3.Nərimanovun dünyagörüşünün formalaşması və onun görkəmli bir inqilabçı kimi yetişməsində rus ictimai fikrinin və rus ədəbiyyatının böyük rolu olmuşdur. 4.Nərimanovun dünyagörüşünün formalaşıb inkişaf etməsində proletar məfkurəsinin, marksizm ideyalarının rolu xüsusi qeyd edilməlidir. Əsərin 2, 3 və 4-cü fəsillərində Nərimanovun 1905-1907-ci illər inqilaqbı haqqında, dövlət haqqında, sosializm quruculuğu məsələləri haqqında fikirləri açıqlanır. Bu məsələlər F.Köçərlinin yaradıcılığında başlıca yer tutur.
5-ci fəsil Nərimanovun fəlsəfi görüşlərinin təhlilinə həsr olunmuşduir. Birinci paraqraf “ Ateist ideyaları” adlanır. Burada Nərimanovun din və din təbliğatçılarının yalançı və ikiüzlü olduqları, insanları cəhalət və nadanlıqda saxlamağa səy göstərmələri, hakim istismarçı sinfə xidmət etmələri, xalqın, əsasən yoxsul təbəqələrin halına laqeyd olmaları və s.haqqında tənqidi fikirləri açıqlanır.
Məlumdur ki, Nəriman Nərimanov İslam dininin qatı əleyhdarı olmamış, bu dinin mənfi cəhətləri ilə yanaşı, bəzi mütərəqqi cəhətlərini də qeyd etmişdir. Əsas tənqid hədəfi nadan və elmsiz, biliksiz, cəhalətpərəst ruhanilər, mənlik və vicdanlarını pula, rütnəyə və çinə satan din xadimləri olmuşlar.
Firidun Köçərli özü də zamanın, mövcud ictimai-siyasi sistemin, kommunist ideologiyasının tələblərinə uyğun olaraq din əleyhinə bir sıra məqalələr yazmış,.. məruzələr oxumuş, çıxışlar etmişdir. Bina görə də Nərimanovun din əleyhinə olan yazılarını daha qabarıq şəkildə vermişdir. Dinin mahiyyətini allah ideyası təşkil etdiyi üçün fəlsəfədə də əsas məqsəd dinin puçluğunu, onun bütün iddia və mülahizələrinin, irəli sürdüyü bütün fikirlərin əfasanə və uydurma olduğunu sübut etməyə çalışmışdır.
Firidun Köçərli də Nərimanovun görkəmli ateist-təbliğatçı olduğunu göstərərək fikrini bu sözlərlə tamamlayır: “ Böyük Oktyabr sosialist inqilabından sonrakı dövrdə görkəmli marksist-ateist Nəriman Nərimanov üzvü olduğu şanlı Kommunist partiyasının dinə qarşı mübarizə xəttini həyata keçirmək uğrunda böyük səy və enerji ilə çalışmışdır. Onun din haqqında yazıları , çıxış və nitqləri ateizm ideyalarının əhali arasında yayılmasında mühüm rol oynamışdır. O, habelə, inqilabdan sonrakı dövrdə zəhmərkeşlərin ateizm tərbiyəsi üçün ciddi əhəmiyyəti olan bir sıra nəzəri müddəalar da irəli sürmüşdür. Azərbaycanda sovet hakimiyyətinin ilk illərində dinlə mübarizənin metod və üsullarının işlənib hazırlanmasında Nərimanovun bu nəzəri müddəalarının əhəmiyyəti xüsusilə böyük olmuşdur.
Nəriman Nərimanovun ateist irsi təkcə hazırkı şəraitdə respublikamızda islam dini qalıqlarına qarşı mübarizə üçün deyil, ümumiyyətlə, islamın yayıldığı Şərq ölkələrində ateizm fikrinin inkişafı üçün də qiymətlidir.”
Firidun Köçərli sonrakı paraqraflarda Nərimanovun əxlaq və tərbiyə haqqında yazılarını, habelə, ədəbi-tənqidi və estetik fikirlərini geniş şəkildə təhlil edir, onun Azərbaycanın sosial-siyasi və fəlsəfi fikir tarixində özünüəməxsus yer tutduğunu qeyd edir. Firidun Köçərli həmişə öz istedad, bilik və bacarığını, bütün gücünü cəmiyyətimizdə ideya-siyasi tərbiyə işinin təkmilləşdirilməsinə, Müstəqil Azərbaycan respublikasının sosial-iqtisadi inkişafının gücləndirilməsinə, xalqımızın siyasi mədəniyyətinin inkişafına, beynəlmiləlçilik, vətənpərvərlik hissinin təbliğinə sərf etmiş, fəlsəfə elmimizin, cəmiyyətimizin tarixinə, inkişaf problemlərinə aid yaradıcı axtarışlar aparan əməkdar elm xadimi idi.
Azərbaycanda fəlsəfə elminin tədqiqi, inkişafı, fəlsəfə kadrlarının hazırlanması naminə yorulmaq bilmədən əzmlə çalışan Firidun Köçərlinin elmi-tədqiqat fəaliyyəti, əsasən, Azərbaycanda fəlsəfə və ictimai fikir tarixinin , dialektik və tarixi materializmin, etika və estetika problemləırinin tədqiqi ilə bağlı olmuşdur. Azərbaycanın görkəmli elm və mədəniyyət xadimlərindən A.A.Bakıxanovun, Mirzə Kazım bəyin, M.F.Axundovun, N.Zərdabinin, N.Nərimanovun, Y.V.Çəmənzəminlinin, Əli bəy Hüseynzadənin, Ü.Hacıbəyovun, C.Məmmədquluzadənin, M.İbrahimovun, S.Vurğunun və digər mütəfəkkirlərin həyat və fəaliyyəti, Azərbaycan ictimai fikrində onların yeri və rolunun araşdırılması onun elmi yaradıcılığında mühüm yer tutmuşdur.
Akademik Firidun Köçərli X1X əsrin sonu və XX əsrin əvvəlləri Azərbaycan fəlsəfi və ictimai-siyasi fikir tarixinin nüfuzlu tədqiqatçılarından idi. Geniş diapazonlu yaradıcılığa malik olan F.Köçərlinin Azərbaycan fəlsəfə elminin inkişafına, xalqın mənəvi mədəniyyətinin tədqiqinə həsr olunmuş 300-ə yaxın əsəri çap olunmuşdur. Onlardan 22-si iri həcmli monoqrafiya, kitab və kitabçadır. O, 42 elmi əsərin redaktoru olmuşdur.Firidun müəllimin həyatı, elmi-pedaqoji,ictimai fəaliyyəti və əsərləri haqqında onlarca rəy və elmi məqalələr yazılmışdır.
Firidun Köçərli dahi mütəfəkkir M.F.Axundovun fəlsəfi förüşlərini uzun illərdən bəri tədqiq etmiş və bununla əlaqədar çoxlu məqalələr yazmışdır. Bu əsərdə böyük mütəfəkkirin dövrü, ictimai-siyasi dörüşləri, etik və estetik baxışları, ateizmi ətraflı təhlil edilir, ictimai fikir tarixində Axundovun yeri açıqlanır.
Firidun müəllim XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda demokratik fikrin görkəmli nümayəndələrindən olan Ömər Faiq Nemanzadənin elmi – fəlsəfi görüşlərini tədqiq edən ilk filosoflardandır. 1996-cı ildə nəşr olunmuş “ Molla Nəsrəddinçi Ömər Faiq” adlı kitabında Ömər Faiqin dünyagörüşü təhlil oliunur, bu dünyagörüşün təkamülü və ziddiyyətləri izlənilir.
Akademik Firidun Köçərli çoxillik elmi fəaliyyətində fəlsəfə və hüquq elmləri üzrə kadrların hazırlanmasına daİM DİQQƏT YETİRMİŞDİR. Onun rəhbərliyi və təşkilatçılığı ilə elmi adlar alan filosof və hüquqşünqslar hazırda respublikanın və digər dövlətlərin müvafiq elm və təhsil ocaqlarında və başqa sahələrdə uğurla fəaliyyət göstərirlər.
Görkəmli ziyalı, xeyirxah insan, el ağsaqqalı akademik Firidun Köçərli 2005-ci il iyun ayının 3-də əbədiyyətə qovuşdu. Elmi axtarışlardan mənəvi zövq alan görkəmli alim keçmiş illərə nəzər salmalı olsa idi, başını vüqarla uca tuta bilərdi.Çünki o, mənalı, sosial qayəli bir ömür, həm də çoxları üçün nümunə, örnək ola biləcək bir ömür sürmüşdür. Allah rəhmət eləsin!
Firidun Köçərli bir alim və şəxsiyyət kimi xırda və cılız hisslərdən yüsəkdə durmaqla, özünə və həmkarlarına ciddi tələbkarlığı iıə seçilmiş, başqalarının ləyaqəttinə, şəxsiyyətinə hörmətlə yanaşmışdır.
Firidun Köçərli Ü.Hacıbəyovun publisist irsi əsasında böyük bəstəkarın ictimai-siyasi görüşlərini araşdıran ilk tədqiqatçı filosofdur..O, haqlı olaraq göstərir ki, Hacıbəyov XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanın ən tanınmış publisisti olmaqla milli mədəniyyətin, inqilabi demokratik fikrin inkişafında görkəmli rol oynamışdır.
Cəlil Məmmədquluzadənin, onun yaratdığı “ Molla Nəsrəddin” jurnalının mədəniyyət tarixindəki rolunun düzgün qiymətləndirilməsində Firiduun Köçərlinin tədqiqatları böyük əhəmiyyət kəsb edir. Azərbaycan mədəniyyətinin, ictimai-fəlsəfi fikrinin inkişafında xüsusi xidmətləri olan digər müəlliflərimizin tədqiqinə də Firidun Köçərli öz əsərlərində müəyyən yer vermiş, həmin irsin başqa xalqların dillərinə tərcümə edilməsinə xüsusi diqqət yetirmişdir.
Firidun Köçərlinin dövrün tələblərinə uyğun olaraq yazdığı bir sıra əsərlər siyasi və ideoloji yönümlərinə görə müasir şəraitlə səslənməsəs də, elmi mahiyyətini və məna dərinliyini heç də itirməmişdir. Onun yeni insan tərbiyəsinə, keçmiş mənəvi irsə, dinə və ateizmə münasibəti , ailə və məişət, adət və ənənələr haqqında, insan və təbiət, elm və gənclik, vətənpərvərlik və beynəlmiləlçilik, mənəvi tərəqqiyə və sair mövzulara həsr olunmuş elmi məqalələri öz aktuallığını saxlayır və daim diqqəti cəlb edir.
Akademik Firidun Köçərlinin dərin tədqiqatların nəticəsi olan elmi əsərləri öz aydınlığı, səlisliyi və güclü məntiqliliyi ilə fərqlənir. Onun yaradıcılıq fəaliyyətində ictimai elmlərin, eləcə də digər sahələrin görkəmli alimləri ilə elmi əməkdaşlığa daim böyük əhəmiyyət vermişdir. Firidun Köçərli elm aləmində böyük nüfuz sahibi olan akademiklər: H.Hüseynov, A.O.Makovelski, H.B.Abdullayev, M.A Dadaşzadə, Ə.S.Sumbatzadə, Z.M.Bünyadov, A.M.Aslanov, C.B.Quliyev, A.Q.Yeqorov, M.T.Lovçuq, A.F.Daşdəmirov və sair çoxlu alimlərlə elmi əməkdaşlıq etmiş, müştərək əsərlər yazmışdır.
Firidun Köçərlinin elmi fəaliyyətində Azərbaycan fəlsəfə tarixinin tədqiqi və təbliği xüsusi yer tutur. Onun zəngin tədqiqat materialları əsasında yazılmış əsərlərində Bəhmənyarın və Nəsirəddin Tusinin, A.A.Bakıxanovun, M.F.Axundovun, C.Məmmədquluzadənin, Ö.Faiqin, Əli bəy Hüseynzadənin və Ü.Hacıbəyovun, eləcə də başqa mütəfəkkirlərin yaradıcılığı, dünyagörüşü, elmi, ictimai və siyasi fəaliyyəti hərtərəfli və dərindən təhlil edilir, cəmiyyətin mənəvi tərəqqisində onların rolu geniş işıqlandırılır.

Müstəqil Ağayev
AMEA Fəlsəfə İnstitutu Azərbaycan fəlsəfə tarixi şöbəsinin aparıcı elmi işçisi
fəlsəfə üzrə fəlsəfə doktoru Qabaqcıl Maarif Xadimi.

XƏBƏR LENTİ