İlqar İbrahimoğlu: “Müsəlman dünyasının içinə bu virus daxil olduğuna görə o, geriləyib”
“Azərbaycan toplumu islami dəyərlərdən uzaqlaşıb…Bu toplumun ya böyük günah elədiyindən, haram iş gördüyündən xəbəri yoxdu, yaxud xəbəri varsa da, şüurlu eləyir”
Dini Etiqad və Vicdan Azadlıqlarını Müdafiə Mərkəzinin sədri, ilahiyyatçı filosof İlqar İbrahimoğlu Azloqos saytına müsahibə verib. Həmin müsahibəni təqdim edirik:
– İlqar bəy, müsahibəyə hazırlaşarkən sizinlə bağlı bir məlumata rast gəldim. Neyrolinqvistika ilə məşğul olmusunuz. Neyrolinqvistika hətta danışıq tərzimizin, istifadə elədiyimiz sözlərin belə, konkret fiziki proseslərlə bağlı olduğunu sübut eləyir. Və bu, dinin “kainatda hər şey kənar bir qüvvə tərəfindən idarə olunur”, tale, alınyazısı kimi anlayışlarına ziddi. Belə elmlərlə məşğul olarkən inancla bağlı tərəddüdlər keçirdiyiniz olubmu?
– Ondan başlayım ki, mənə klassik məntiq elmi sahəsində ciddi mütəxəssislərdən keyfiyyətli təhsil almaq xoşbəxtliyi nəsib olub. Həyatımın hardasa 8 ilini İslami akademik mərkəzlərdə təhsil almışam. Təhsil müddətində ilahiyyat elmi ilə yanaşı, əqli elmləri də öyrənmək və araşdırmaq, İslam fəlsəfəsi ilə yanaşı Qərb fəlsəfəsi, klassik Kəlam elmi ilə yanaşı, modern Kəlam üzrə də ixtisaslaşmaq nəsibimiz olub. Akademik mərhələdə əqli elmlərin araşdırma metodologiyasını təkmilləşdirəndə Ərəstun məntiq sisteminin dəyərli professorlarından biri qeyd eləmişdi ki, Ərəstun məntiq sistemində anlayışın baş tutması doqquz kateqoriyada vəhdətin mövcudluğu üzərində qurulub. İki insanın bir-birini anlaması, ünsiyyətin baş tutması üçün bunlar vacibdi – eyni məkan olmalıdı, iki tərəf də eyni zamanı nəzərdə tutmalıdı, ikisinin də kəmiyyət və keyfiyyət parametrləri vəhdət təşkil etməlidi və s.
Həmin akademikin onuncu vəhdətlə bağlı yeniliyi var idi, bu haqda dünyada təqdimatları da olub: Dil vəhdəti. Söhbət azərbaycan, italyan, ingilis, ərəb, ya da farsca danışmaqdan yox, eyni intellektual, eyni irfani, eyni tutumlu dildə danışmaqdan gedir. Bu, həddindən artıq önəmlidi. Məsələn, indi biz bir-birimizi tanımağa, eyni dilə yaxınlaşmağa çalışırıq. Bəzən insanlar eyni dildə danışmırlar. Eyni sözləri işlədir, eyni məkanı, zamanı, parametrləri nəzərdə tuturlar, amma, belə demək olarsa, bunlar eyni bağda, eyni prosesdə deyillər. Bax, mən sualınızdan anladım ki, sizin bəlli stereotipləriniz var.
– Ola bilər.
– Mən həmin stereotipləri aradan qaldırmağa kömək eləyəcəyəm. Bilirsiniz, bizi tanıyan dostlarda, əzizlərdə belə suallar yaranmır. Məsələn, Erkin Qədirli mənim uşaqlıq dostumdu, bir yerdə şahmatla məşğul olmuşuq. Onda mənim fizika ilə, riyaziyyatla, biologiya və s. sahələrlə bağlı bilgilərimin olması sual yaratmır. Çünki biz birlikdə böyümüşük və o, bilir ki, nəinki bu, zamanında başqa sahələrlə bağlı da kifayət qədər mütaliələrimiz olub. Bizi tanıyan dostlar onu da bilirlər ki, mən riyaziyyatçı ailəsində böyümüşəm, atam da, babam da riyaziyyatçı olub. Hal-hazırda bizim evdə yeni nəsil riyaziyyatçılar yetişirlər. Yəni biz kifayət qədər elmi, bugünkü anlamda götürsək, “science” müstəvisində, empirik müstəvidə olan bir ab-havanın içində böyümüşük. Ona görə, dinə gəlməyimiz də elmi-fundamental araşdırmaların nəticəsi olaraq baş verib, hansısa mühitdən, hansısa mövzulardan təsirlənməyin nəticəsi deyil.
Mən İslam sözünü ilk dəfə 17 yaşımda, 20 yanvar hadisələrindən sonra ciddiyyətlə təhlil eləməyə başlamışam. Qorbaçov iddia eləmişdi ki, bu ölkədə İslam fundamentalizmi var, buna görə Azərbaycana ordu salıblar. Mənə də maraqlı idi ki, İslam nədir? O zaman bu mövzuda, ümumiyyətlə, bilgimiz yox idi. Bu haqda heç bilgisi olmayan bir toplumda İslam fundamentalizmindən necə söhbət gedə bilərdi? Məktəbin sonuncu sinfində oxuyurdum. Xalq hərəkatı, o əhval-ruhiyyə, özünəməxsus romantik duyğular, sayın Rəsulzadənin “Əsrimizin Siyavuşu”nu oxumağımız və s… O vaxt “Dalğalar” adlı bir esse də yazmışdım. Maraqlanaraq, araşdıraraq, addım-addım bu inanca bağlı həyat tərzini həm nəzəri, həm praktiki yaşamağa başlamışam və məmnunam. Artıq 29 il olacaq. İndi gəlirəm sualınıza.
Sizin beyninizdə hazır, klişeli yanaşma var İslam, ümumiyyətlə, inanc haqqında. Əksinə, mənim axtarıb tapdığım İslam və inanc mənə deyir ki, oxu, araşdır. Mənə deyir ki, riyaziyyat tənliyini həll edərkən ibadət eləyirsən. Mənə deyir ki, sən gedib sırf empirik müstəvidə hansısa elmi araşdırmalar aparırsansa, Allahın bir bəndəsi kimi o gözəllikləri, o nizamı, o harmoniyanı kəşf eləyirsən və bu, ən böyük ibadətlərdən biridi. Yeniyetməlik və gənclik dövrümüzdə, məsələn, Nobel mükafatçısı Məhəmməd Əbdüs-Səlamdan tutmuş, onun kimi digər şəxslərin də həyatları və s. bizim üçün çox maraqlı olub. Və o dövrdən bu günə qədər fundamental empirik elmlərlə aramızda fasilə nəinki yaranmayıb, əksinə, marağımız artmaqda davam edir.
Bu mənada hesab eləyirəm ki, əqli elmlərlə dərindən məşğul olmaq imkanına sahib olmağım – Allahın bir lütfüdü. Bura fəlsəfəni də aid eləyirəm, məntiqi də. Üstəlik ilahiyyat elmi üzrə də dərindən, akademik müstəvidə təhsil almaq kimi böyük bir xoşbəxtliyimiz olub. Bütün bunların yekunu olaraq demək istəyirəm ki, bu iki sahə – elm və inanc – təzad yaratmır. “Allah hər şeyi yazıb” anlayışı da klişe yanaşmadı.
Məhz, bir milyard yarımlıq müsəlman dünyasının içinə bu virus daxil olduğuna görə o, geriləyib. “Hər şey həll olunub” deyə bir şey yoxdu. Biz iradəli varlıqlarıq, faili-muxtarıq, olacaqların müəyyənləşməsində rolumuz var. Allah bütün varlıqlar içində bizi iradəli, seçimi olan varlıq kimi yaradıb. Bizdən asılı olan, bizim cavabdeh olduğumuz, bizim məsuliyyət daşıdığımız bütün mövzularda seçimimiz həlledicidi. Biz məsuliyyətliyik, çünki seçimimiz var. Cavabdehik, çünki iradəmiz var. Ona görə də, “nə baş verəcək” sualı üçün milyonlarla variantımız var və onlardan biri də bizim iradəmiz və seçimimizdi.
Bu baxımdan İslam inancım, daha iradəli yaşamaq üçün məni daha çox bilməyə və daha əhatəli baxmağa aparıb çıxarır. Məsələn, mən islami dünyagörüşüm, islami təlim-düşüncəsi baxımından özümü müəyyən mənada böyük İslam filosofu və arifi Molla Sədranın fəlsəfi təliminin şagirdi hesab eləyirəm.
– Bu təlimin ideyası nədir?
– Bu, geniş bir mövzudu. Ümumi götürsək, tarixən Ərəstun və Əflatun düşüncə tərzləri arasında təzad həddi, dualizm olub. Bu da nəticə etibarilə İbn Sina və Suhrəvərdi məktəblərinin, bir növ, rəqabətinə gətirib çıxardıb. Sonra böyük islam filosofu Molla Sədra gəlib və bütün məktəbləri, fəlsəfi cərəyanları eyni dilə gətirə bilib, üstəlik bura irfanı da daxil eləyib, eyni dildə, eyni anlamda mütəali bir fəlsəfə, insanın varlıq aləminə baxış sistemi formalaşdırıb.
Hal-hazırda İslam dünyasının böyük filosofları – istər Əllamə Təbatəbai, istər bu gün dünyanın ən böyük tradisionalistlərindən sayılan, Amerikanın intellektual dairələrini fəth eləmiş professor Seyid Hüseyn Nəsr – özlərini bu fəlsəfi məktəbin ardıcılı sayırlar. Mən də özümü bu məktəbin kiçik şagirdi bilirəm. İslami dünyagörüşümüzün vizit kartlarından biri – əql, rassionallıqdır. Bu, olmayan yerdə din, inanc yoxdu. Mənim danışdığım bu mövzular bu gün İslam haqqında mövcud stereotip təsəvvürlərlə daban-dabana ziddir.
– Əsl islamdı?
– “Əsl İslam” ibarəsi günümüzdə özünəməxsus kontekst əldə edib. Mən indi sadəcə öz duyğularımı, öz yaşadıqlarımı, ekzistensiyamı, İslam deyərkən anladığım və hiss etdiklərimi çatdırıram.
– Seçim haqqı, iradə, elmin ibadət olduğu barədə gözəl fikirlər səsləndirdiniz. Bəs bunlar niyə geniş kütlələrə yayılmır? Niyə dindar insanlar ilahiyyatçı alim görəndə “Moskvada gün iki saat gec batır, bu, orucluq üçün məqbuldumu?”, ya da “qayınanamın əlinə toxundum, orucum pozuldumu?” kimi suallar verirlər?
– O gün ki, İslam sivilizasiyası islami dəyərlərlə yaşamaqdan uzaqlaşdı, ənənəvi müsəlmana çevrildi, geriləmə başladı. Çünki müsəlman toplumuna, ən azı, iki ağrılı virus yoluxdu. Bunlardan birincisi “düşünmə, ağlı qoy qırağa, rassional düşüncə mühüm deyil, hər şey həll olunub, sual vermə, anlama”dır. Nəticədə müsəlman toplumu fəlsəfi, əqli, məntiqi düşüncəyə malik, yəni suallı toplum olmaqdan çıxıb, “hər şey həll olunub” toplumuna çevrildi, bugünkü ənənəvi İslama gəlib çıxdı. Bu, birinci virusdu. Bu virus mövcud olduğu müddətdə müsəlman sivilizasiyasında heç bir inkişafdan söhbət gedə bilməz.
İkinci virus: hər şey yazılıb, səndən heç nə asılı deyil. Həmin o məşhur fatalizm mövzusu. Bu da İslamın canıyla, ruhuyla daban-dabana zidd bir mövzudu. Baxın, indi mübarək Ramazan ayıdı. Müraciət olunur ki, ey müsəlmanlar, sizə, sizlərdən öncə iman gətirənlərə buyrulduğu, yazıldığı kimi, mübarək Ramazan ayının orucu ona görə vacib buyruldu ki, inşəallah, təqvalı olasınız. Yəni siz çalışsanız, iradə və səy göstərsəniz, yetkin insan ola bilərsiniz. Bu, özümüzdən asılıdı. Teatr diliylə desək, biz marionet deyilik.
Üçüncü virusu da deyim: şəxsiyyətə pərəstiş. İslamın təməl prinsipi var: Allahın bəndəsi olacaqsan, Allaha pərəstiş eləyəcəksən. Şəxsiyyətə pərəstiş virusuna yoluxmuş toplum inkişaf edə bilməz. Nəticə etibarilə, bu gün əslində bütün səmimi, vicdanlı insanların istədikləri şeylər eynidi – topluma şəxsiyyətə, insanların eqosuna pərəstiş yox, ağıl, düşüncə, insanların iradəviliyi hakim olsun, insan daha ali bir varlığın qarşısında öz məsuliyyətini hiss eləsin. Bunlar – dünyanın acdığı, susuzladığı mövzulardı.
Bu mənada məsuliyyətlə deyə bilərəm ki, nə vaxt ki İslam dünyası İslamın bu kimi təməl prinsiplərindən uzaqlaşdı, faciələr başladı. Məsələn, Azərbaycanda selektiv abortlar mövcuddu. Bu, ən ciddi indikatordu, Azərbaycan toplumunun islami dəyərlərdən bu mənada uzaqlaşdığının göstəricisidi. Bu toplumun ya böyük günah elədiyindən, haram iş gördüyündən xəbəri yoxdu, yaxud xəbəri varsa da, şüurlu eləyir. Bütün hallarda bu, birmənalı göstəricidi. Mən hesab eləyirəm ki, islami toplum – şüurla, iradə ilə qız uşağının dünyaya gəlişini xoşbəxtlik kimi dəyərləndirən, bunu Allahın rəhməti bilən bir toplumdu. Və əksinə.
– Maraqlıdı ki, islam dini gələnə qədər türk toplumunda qadına qarşı islamdan sonrakı alçaldıcı münasibət olmayıb. Alov İnannanın bununla bağlı araşdırmaları var.
– Belə fikirlərlə tanış deyiləm, xüsusi bir bilgim olmadığına görə təhlil də eləyə bilməyəcəyəm. Amma bu kontekstdə Ramiz Rövşənin bir fikri yadıma düşdü. Bir dəfə bir neçə dəyərli ziyalılarımızın da olduğu bir məclisdə Ramiz Rövşənlə birgə oturmuşduq. Ənənəvi olaraq bir nəfər başladı ki, bəs din belə, din elə. Ramiz Rövşən dedi ki, Sabir elə bilirdi, bütün problemlər dinə, din adından edilən hoqqabazlığa görədi, amma yetmiş ildi din mövzusu yoxdu, yenə eyni gündəyik.
Bu toplumun indi belə vəziyyətdə olmasında dinin nə rolu var? Olmayan şeyləri İslam inancına aid eləmək, sonra da “məhz, buna görə oldu” demək çox rahatdı. Müsəlman sivilizasiyası özünün həqiqi dəyərlərindən, ali prinsiplərindən uzaq düşdüyü üçün bu deqradasiya baş verib. Bu vəziyyətdən çıxmaq üçün İslamın ana prinsipi – insan ləyaqəti, insan şəxsiyyəti, “dignity” mövzusu, axtarış, oxuma, bilgilənmə gündəmə gəlməlidi. Bayaq soruşdunuz ki, niyə bu fikirlər topluma çatdırılmır. Harda çatdıraq? Telekanallarda bəlli senzuralar var. Özümüzə gəldikdə isə, 2005-ci ildən bu yana hər cümə günü Azərbaycan mediasına on iki min işarəlik yazı təqdim eləyirik. 14 ildi, 8 milyon 700 min işarə. Digər maarifçilik işlərimizi qoyuram bir qırağa. Allah bizə topluma anladığı dildə, intellektual səviyyədə məhsul vermək lütfünü bəxş eləyib. Yəni bu qədər imkanımız var, bu qədər eləyirik.
– İlqar bəy, sosial şəbəkələrdəki paylaşımlarınızda insanları fərqli fikirlərlə tanış olmağa səsləyirsiniz, onlara seçim haqları olduğunu anlatmağa çalışırsınız və istinad olaraq ancaq Qurani-Kərimi göstərirsiniz. Hər halda mənim oxuduğum paylaşımlarda – ki, bir xeylisini oxudum – eləydi. Niyə oxucularınıza başqa alternativlər təklif eləmirsiniz? Halbuki fikir müxtəlifliyinə nümunə olaraq, özünüz də fərqli mənbələr təklif eləyə bilərsiniz. Sadəcə Qurani-Kərimə istinad eləməklə özünüzü təkzib eləyirsiniz sanki…
– Mən düşünürəm ki, mənəvi və ruhi baxımdan ən böyük istinad ünvanı Qurandır və Peyğəmbərimizin (s), İmamlarımızın (ə) buyurduqlarıdı. Ümumiyyətlə, mən Feysbukda çox az oluram və daha çox mənəvi konteksdə təqdimat eləyirəm. Başqa mövzulara gəldikdə… Məsələn, son altı ayda gənclərin təşəbbüsü ilə üç müxtəlif seminarlarım olub. Biz orada heç bir Quran ayəsindən, hədislərdən danışmamışıq. Mövzular sosioloji, “X, Y, Z nəsilləri” mövzusu olub və mən o sahənin araşdırma dilində danışmışam, mövzulara uyğun mütəxəssislərin fikirlərini səsləndirmişəm. İlahi, mənəvi mövzulardan danışanda isə düşünürəm ki, ən önəmlisi kökə qayıtmaqdı və məncə, Qurani-Kərim əslində insanın ekzistensial, vücudi böhranı zamanı yaranan suallarına cavab verən ən kamil, ilahi bir kitabdı. Özümə bunu qıyıram. Ona görə, digərlərinə də bunu təqdim eləyirəm.
– Mənə elə gəlir ki, Quranı anlamaq üçün müəyyən baza, hazırlıq lazımdı. Siz də öz zəngin mütaliənizlə, sahib olduğunuz bilgilərlə buna yardımçı ola bilərsiniz, amma təkcə Qurana istinad eləyirsiniz.
– Məncə, siz yalnız Feysbukdakı yazılara görə belə qənaətə gəlmisiniz və bunu da qeyd eləməliyəm ki, Quranla bağlı dedikləriniz “Düşünmə!” deyənlərin fikrinə çox yaxındı. İslam sivilizasiyasında böhran yaranmasının bir səbəbi də budur: deyilir ki, siz Quranı niyə oxuyursunuz, niyə oxuyub, fikirləşib nəticələr çıxardırsınız? Elə hazır reseptlər var, hazır ehkamlar var, bir, iki, üç, dörd, beş. Gedin, onları eləyin də.
– Mənim sualımdan bu nəticə çıxır?
– Siz özünüz də bilmədən bu fikirdə olan insanlarla müttəfiq olursunuz. Halbuki hermenevtik təhlillə baxsaq, Quran mahiyyət etibarilə lay-laydı. Yəni hər kəs onu öz həddində, öz səviyyəsində anlayır. Məsələn, Əbdüs-Səlam oxuyub, öz kəşfləri üçün ilham mənbəyi tapıb.
– Bir müsahibənizdə deyirsiniz ki, Qərb islami dəyərlərə praqmatizm üzərindən gəlib çıxıb və orada ilk yerdə insanın öz rahatlığı gəlir, sonra başqaları…
– Seyid Cəmaləddin Əsədabadi Əl-Əfqaninin bir ifadəsi var: deyir, mən Şərqə getdim, müsəlman gördüm, İslam görmədim, amma Qərbə getdim, İslam gördüm, müsəlman görmədim. Bunun təhlilini istəmişdilər. Mən də dedim ki, bu sözlərin Seyid Cəmaləddin Əsədabadi Əl-Əfqaniyə aid olmasına şübhə eləyirəm. Hətta ona aid olsa belə, Şərqlə bağlı hissə doğrudu. Bəli, müsəlman var, amma İslam təzahürləri çox azdı. Amma Qərbdəki Hollivud gülümsəməsi də İslam deyil, ürəkdən gəlmir. Etiketlə etika arasında, etiketlə əxlaq arasında bir fərq var. İslamın istədiyi – səmimiyyətin əxlaq olaraq yüksəlişidi, etiket olaraq yox. Ola bilər ki, hansı mənadasa Qərbdə uğurlar var, məsələn, nizam-intizam, dissiplin var. Amma qərblilər öz maraqlarını, eqolarını təmin eləmək üçün gəlib çatıblar bu şeylərə.
– Yəni əsas olan bu deyil? İnsanın mərkəzə qoyulmağı, insana dəyər verilməsi və insanın özünə dəyər verməsi. Bu, bir növ islamdakı “özünə rəva görmədiyini başqasına da rəva bilmə” fikrinin interpretasiyasıdı.
– Əsas olan odur ki, bəşəriyyət, təqribən, neçə əsrdi özünüifadədən məhrum olub. İnsana aid hər şey empirik çərçivəyə, laboratoriya səviyyəsinə salınıb. Keçən əsrin 40-cı illərindən dünyada başlayan ekzistensial böhran, məhz, bununla bağlıdı. Bəşərə dedilər ki, biz sizə yerdə hər şeyi verəcəyik və qalan hər şey inkar edildi, bütün təlim-tərbiyə sistemi, elm bu dar çərçivəyə salındı. Nəticəsi də o oldu ki, biz yerin dibini, göyü, hər şeyi öyrəndik, öz kimliyimizdən başqa.
II Dünya Müharibəsindən, Naqasaki, Xirosima bombardmanından sonra ekzistensial böhran başladı. Əslində postmodernizmin də burdan başladığını deyirlər. İddia olundu ki, belə inkişaf olmaz, biz özümüzü itirmişik, ipəkqurdu kimi baramanın içində qalıb məhv oluruq, belə davam eləmək istəmirik. O vaxtdan keçid mərhələsi hələ də davam eləyir. Çünki bu böhran – qurucu böhran deyil, ağrını çatdıran böhrandı. Bu ağrı günbəgün artmaqdadı. İnsanların vaxtı, pulu artır, ünsiyyət, empati artmır. İnsanlar üçün hər şey əlçatan olub, amma bunların zövqü itib. İnsan özünü itirib. Müasir ədəbiyyata da diqqət elədikdə görürük ki, insanın daxili axtarışlarını ifadə eləməklə məşğuldu. Bu qədər nəhəng inkişafın fonunda insan özünü itirib. Əsas budu. Biz özümüzü imitasiya eləməyə başlamışıq.
Siz deyirsiniz ki, pis deyilmi? Nəyi yaxşıdı? “İnsan kimdir?” sualı kənara qoyulub. “İnsan kimdir?” sualına cavab tapılmadan, onun hissləri, arzuları necə təmin edilə bilər? Yadıma gəlir ki, dəyərli müəllimlərdən biri, Polşanın məşhur dissidenti və insan haqları nəzəriyyəçisi Marek Novitski ilə insan haqları ilə bağlı danışırdıq. O, deyirdi ki, insan ləyaqəti deyilən bir şey var. Mən soruşdum ki, bəs insan özü kimdi ki, onun ləyaqətinin radiusu da müəyyənləşsin? Cavab verdi ki, bu haqda danışılmır. Dedim, niyə? Biz ilk olaraq bunu müəyyənləşdirməliyik: Biz kimik? Bu sualın cavabı tapılmayanda nəticə nə olur? Bizə deyirlər ki, siz kimliyinizi qoyun qırağa, ancaq maddi eqonun maddi ödənilməsi ilə bağlı düşünün.
Hal-hazırda dünyada liberalizm dalana dirənib. Liberalizmin yekun məhsulu Trampdı. Bu gün o “change” deyənlər hardadılar? Hanı o “gəlin, çay dəmləyək, müharibə etməyək” qışqıranlar? Bu, liberalizmin dirənməsidi. Solçu məfkurəsinin də dalanı Sovetlər dövrü oldu, eybəcər bir vəziyyətə düşdü. Mahiyyət etibarilə bu gün insan anlayır ki, nə liberalizm, nə də solçuluq bir yerə çıxmayıb. İnsan da deyir ki, mən kiməm ee… Əslində isə ekzistensializmin bütün qolları – istər inanc qolu – Kyerkeqor, istər ateist qolları bunu qışqırır: əvvəlcə “biz kimik?” sualına cavab tapaq.
Biz, bizə nə təqdim edirlərsə, onu yeyirik. Hər şey bizim əvəzimizə müəyyən olunur. Hə, son on ildə vəziyyət bir az dəyişib. Mən hesab eləyirəm ki, əslində postmodern dövrün bitib yeni bir mərhələnin gəlməsi ərəfəsindəyik və bu həndəsə qurulanda onun bünövrəsi insanın özünüifadəsi, insan ləyaqəti, ağıl, düşüncə olacaq. Bu gün olan intiharlar, yaşanan bütün depressiyalar… Ümumiyyətlə, biz böyük bir böhranın içindəyik.
– Liberalizm, solçuluqla bağlı fikirlərinizin davamı olaraq, Əli Şəriətiyə münasibətinizi öyrənmək istəyərdim.
– Əli Şəriəti görkəmli müsəlman mütəfəkkiri, çox böyük sosioloq, zamanında çox böyük xidmətləri olmuş insandı. Müasir İslamın intibahında özünəməxsus yeri olan şəxsdi.
– Niyə onun fikirləri islam cəmiyyətində geniş yer tapa bilmədi özünə? Halbuki kifayət qədər cəsarətli fikirləri vardı.
– Cünki sosioloq idi. Sosioloqun fikirlərində hərdən populizm nöqtələri kifayət qədər olur. Populizmin də özünəməxsus cəhəti budur ki, səsləndiyi dövrdə ciddi rəğbət qazansa da, uzun vədədə düşünülərkən anlamını itirir. Məsələn, bəzi fikirləri var ki, insan onların hansı emosional formatda deyildiyini anlayır, amma onları praktik, əqli müstəviyə köçürəndə görürük ki, kifayət qədər təhlilə və tənqidə də yer var. Amma düşünürəm ki, öz zamanı, elə bu günümüz üçün də bu, normaldı. Əslində toplumda Şəriəti kimi intellektual qıcıq yaradan insanların varlığından gözəl nə ola bilər ki?!
– Şəriəti “Mən sizi narahat eləməyə gəlmişəm” deyəndə nəyi nəzərdə tuturdu və narahat eləyə bildimi? Ya da belə deyim: reformist islamı nəzərdə tuturdu, yoxsa klassik? Ya tamamilə başqa şeyi?
– Düşünürəm ki, bir İslam mütəffəkiri, İslam filosofu əslində “Mən özümü narahat eləmək istəyirəm” deyərdi. Biz özümüzü narahat eləməkdən başlamalıyıq. Hər kəsi birinci öz daxili narahat eləməlidi. Öz daxilimizdə harmoniya yaratmalı, daxilimizdəki stereotipləri dağıtmalıyıq. Kantın məşhur ibarəsiylə desək: elə bilin ki, göbələk yığmağa gedirik. Hər dəfə səbətdə bir az göbələk qalır. Arada o zənbili çevirib yaxşı silkələmək lazımdı ki, keçən dəfələrdən qalmış hər şey tökülsün, təmizlənsin səbət. Beynimizdəki bütün o stereotiplər də bizə mane olur, onlar yükdür. Onlardan özümüz qurtulmalıyıq. Biz özümüzü düzəltməkdən başlamalıyıq. Yalnız bu zaman ətrafımıza da, topluma da təsirimizin mənası olar.
– Bəlkə yenə stereotip fikir adlandıracaqsınız, amma fakt budu ki, sekulyar cəmiyyətlərdə dindarlar rahat yaşaya bilirlər, onlar üçün hər şərait yaradılır, azadlıqları təmin olunur. Avropa ölkələrinə köçən müsəlman mühacirlərin həyatında bunu görürük. Ancaq həmin mühacir müsəlmanlar rahat yaşamaq yerinə, ətrafı özlərinə uyğunlaşdırmağa, öz rahatlıqlarını başqalarını narahat etmək bahasına təmin eləməyə çalışırlar. Belə çıxır ki, Allaha inam mütilikdən daha çox, eqoizm tələb eləyir?
– Bir dəfə Parisdə, olduğum ərazidə yaxınlıqda məscid olub-olmadığını soruşdum, göstərdilər. İçəri girdim və başa düşdüm ki, bura bəlli qəbilələrin toplaşdığı məsciddir. Dəstəmaz alıb namaza başlayanda içəri girdiyimə artıq peşman olmuşdum. O qədər İslam ruhuna zidd bir ab-hava, antigigiyena vardı ki… Və mən anladım ki, bu, performans məsələsidi. O məsciddə nə İslam inancının dəyərlər sistemi ilə, nə gözəllik estetikası ilə heç bir uyğunluğu olmayan bir performans vardı.
Və həmin Parisdə Grande Mosquée-a gedirsiniz. Parisin ən böyük məscididi. İlahi, elə bil gül bağçasıdı?! Deməli, eyni Parisdə şəhərin bir tərəfində bu cür məscid var, bir neçə kilometrliyində başqa cür. Orada bir başmaqdan on adam istifadə eləyir, hamısının ayaqları yaş olur və ayaqlarını qurutmadan geyinirlər. Təsəvvür eləyirsiniz, nə qəribə şeylər baş verir? Və mən anladım ki, insanlarla İslam arasında fasilə yaranması üçün bunu görmək bəs eləyər. Həmin o sosial səbəbdi ki, insanlar dinlə dindarı səhv salır. Guya müsəlman budusa, elə İslam da budu.
Mən “həqiqi İslam bu deyil” ifadəsinə gəlmək istəmirəm. İstəyirəm, deyəm ki, gerçəklik budu. İnsanlar cürbəcür olur. Gəlin, biz özümüz çalışaq, yaxşı, ləyaqətli bir insan olaq. Hər birimiz. Bir dəfə canlı debatda qarşı tərəf hicablıları tənqid elədi. Cavab verdim ki, mən qalstuk taxıb oğurluq eləyən adamlar görmüşəm, deməli, bütün qalstuklular oğrudular? Həmin mövzudu. Ona görə də, sizin sualınıza qayıtsaq, İslam, ümumiyyətlə, bütün toplumlarda anarxiyaya yox deyir. İnanclı insan üçün “anarxiya, yoxsa minimal qaydalar” seçimi varsa, İslam deyir ki, anarxiyaya tərəf getmək yolverilməzdir, minimal qaydaları olanı qəbul edəcəksən. Çünki anarxiyada hər kəs uduzur.
Mən Azərbaycanın da, dünyanın da gələcəyini bunda görürəm – ümumi oyun qaydaları olacaq və onlar hamımıza aid olacaq. Tutaq ki, Peterburqdan Tallinə avtobusla gedirik. Hər şey var. Ümumi oyun qaydalarıdı. Təsəvvür eləyin ki, mən namaz vaxtı namazımı qılmaq istəyəndə mənə deyirlər ki, sən düşüb namazı qıla bilməzsən, amma digərləri çıxıb havasını dəyişə bilər. O zaman etiraz eləyəcəyəm, deyəcəyəm, mənim haqqımı təmin eləyin. Mən oyun qaydaları içində namazımı da qılıram, həyatımı da yaşayıram. Biz oyun qaydaları olan bir topluma gedib çıxmalıyıq. İslam dünyasının yox, məhz, Şərqin problemi budu ki, oyun qaydaları olan toplum qurulmur.
– Niyə qurulmur o toplum?
– Hesab eləyirəm ki, buna görə, hər kəsin əvvəlcə öz içində oyun qaydaları olmalıdı.
– Dediklərinizdə haqlısınız, stereotiplər həddindən artıq çoxdu. Amma bu stereotipləri – islam dünyası, Şərq dünyası – Suriya, Ərəbistan, Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri, hazırkı Türkiyə, Azərbaycandakı dindar qisim və s…
– Azərbaycanın dindar kəsimi çox mütərəqqidir.
– Elə olsun, siz daha yaxşı bilirsiniz. Mən stereotiplərdən danışıram. Sizcə, onların yaranmasının səbəbkarı bir tərəfdə qızıl unitazları, digər tərəfdə isə insana münasibətlər ilə elə həmin bu islam dünyası deyilmi?
– Xanım, Trampa baxsaq, amerikanizmin heç bir uğuru yoxdu. O zaman Tramp amerikanizmin üstündən xətt çəkməyə bəs eləyir?
– Amerika toplumunda oyun qaydaları var, Tramp neynəyir eləsin, prezidentlik müddəti bitəndən sonra daha olmayacaq. İslam dünyasında isə elə deyil.
– Gerçək durum bunun əksinədi. İndi Trampın reytinqinin ən yüksək olduğu dövrdü.
– Siz mənim sualımı başqa istiqamətə yönəldirsiniz. Mən bunu soruşmadım.
– Yox, mən stereotipdən qurtulmağınıza kömək eləyirəm. Baxın, Avropanın normal dəyərlərlə yaşayan yerləri var, elə yerləri var ki, yaşanmır. Biz Hitler dövrünə görə bütün alman mədəniyyətindən imtina eləməliyik?
– Əgər Hitlerin dövrü davam eləsəydi, çox güman ki, tam imtina olunmasa da, alman mədəniyyəti də şübhə altında qalacaqdı. Ancaq alman xalqı, Almaniya özünü dəyişə bildi və o zəngin mədəniyyətin sahibi olduğunu sübut elədi. İslam dünyası isə dəyişmir.
– İslam dünyası var ki?! Qoyublar ki, meydanda İslam dünyası qalsın?! İslam dünyası ifadəsi doğru deyil, Şərq dünyası desək, daha doğru olar. Gəlin, qeyri-islami bir coğrafiyadan danışaq, məsələn, Hindistandan. Şərq dünyasının imkanlarını bir ömür istismar eləyiblər. Elə bil, biz bu gün Hindistana deyirik ki, Hindistan niyə inkişaf eləməyib? Amma Hindistana zamanında inkişaf eləməyə imkan veriblərmi? Hindistanın mövcud vəziyyətində kənar qüvvələrin heç təsiri olmayıb məgər? Olub. Bu gün dünyadakı beş İT mütəxəssisinin biri hindistanlıdı. Nə qədər çalışırlar hindistanlılar! Amma Hindistan hələ bu gün də özünün gigiyenik problemlərini həll eləyə bilmir. Afrikaya keçək, xristian hissəsinə keçək. Olubmu başqalarının rolu? Olub. Ona görə də biz başqa məsələni fikirləşməliyik. Nə edək ki, fərdlərimizdə, toplumumuzda “dignity” – ləyaqət inkişaf eləsin. Mən sizi inandırıram, İslamın da, ağlın da nəzərində bütün məsələlərin açarı – ləyaqətdi. Bir toplumda ləyaqət inkişaf eləsə, problem həll olar.
– Necə inkişaf etdirək ləyaqətimizi?
– Bu, yeni problem deyil. Qayıdaq Nitşeyə. Nitşe alman toplumu ilə bağlı ümidlərini Vaqnerə bağlamışdı və bütün fəlakətlərin səbəbini xristianlıq obrazında görürdü. Hətta İslamın obrazını daha güclü hesab eləyirdi. Məsələn, “Antixrist” əsərində deyir ki, səlibçilər, gəlib Kordovaya girəndə beş yüz hamam yandırdılar. Nitşe bunu dəhşətlə ifadə eləyirdi. O, Vaqnerə niyə ümidlə baxırdı? Çünki mədəniyyət deyir ki, dünya çirkindi, gəlin, onu gözəl göstərək. Nitşe də deyir ki, Vaqner, sən gəl, o ruhu alman xalqına ver. Demək istədiyim odur ki, bu, təkcə bizim problemimiz deyil. Bu gün yapon da, çinli də eyni problemi yaşayır.
– İş ondadı ki, onlar da, xristian dini də özündə islahatlar aparır, yenilənir, dövrlə ayaqlaşmağa çalışır. Roma Papası bir-birinin ardınca nə qədər bəyanatlar verdi – homoseksuallar haqqında və s. Amma Şərq dünyası qətiyyən belə yeniliklərə açıq deyil.
– Şərq dünyasında hardasa müstəqil, öz ayağı üstündə inkişaf etmək imkanı yaranan kimi, nə baş verdiyini görürük. Misirdə görmədik? Ərəb baharı gəldi Misirə. İmkan verdilərmi? Yox. Türkiyənin özünü götürək. Türkiyədə baş verən proseslərdən aydın deyilmi ki, Şərqdə güclü, öz ayağı üzərində dayanan bir dövlətin olmasına imkan verilmir? İran toplumu mövzusu, ümumiyyətlə, iki vur iki – dörddü, göz qabağında baş verən proseslərdi. Gələnlər humanist niyyətlərlə gəlmirlər ki?! Xüsusən, Tramp dövründə nə baş verir? Tramp deyir ki, o şeyi ki mən iqtisadiyyatda eləmişəm, bunu geopolitikada da həyata keçirəcəm, amerikalılar mənə buna görə səs veriblər. Nə humanizm, nə insan haqları? Mən güclüyəm, mən istədiyim kimi görəcəksiniz, mən istədiyim kimi edəcəksiniz. Onlar üçün insan haqları anekdotdu.
Hal-hazırda dünyanın özünüqoruma immuniteti sıradan çıxmaqdadı. Avropa azca səsini çıxaran kimi, İngiltərədə bəlli problemlər yaradıldı, Fransada problemlər yaradıldı. Bunlar Trampın mesajlarıdı. Ki, bizim kimi eləməsəniz, sizi problemlərin içində boğarıq. Yaponiyanın zatən səsi çoxdan çıxmır. Çin birtəhər alternativ vəziyyətdə qalmağa çalışır. Xüsusən, solçu təfəkkürlü insanlar çox qəribədilər. Başqa vaxt indiki şərtlərdə solçular dünyanı yerlə-yeksan eləyərdilər. Venesuelada Trampı, məgər, ali insani dəyərlər maraqlandırır? Tutaq ki, liberalları başa düşürəm. Liberallar başqa cür görə bilmirlər. Amma liberalın heç olmasa, Obamasayağı görəni də olsun, etiraz eləsin də! Təəssüflər olsun ki, Azərbaycan liberalları üçün bu mövzu sadədi, Amerikada iqtidar kimdisə, o da həmin nöqtədən baxır. Ona görə hal-hazırda hansı ədalətdən, hansı dəyərlərdən danışmaq olar?
Zamanında Hindistanı, Şərqi başqa cür talayırdılar, indi bu cür talayırlar. Zatən Amerikada mövcudiyyət fəlsəfəsi bunun üzərində qurulub. Amerika qırmızıdərililərlə də belə davranıb, quldarlıq sistemini keçib. Deyəcəksiniz ki, bunlar tarixdə qalıb. Yaxşı, bu gündən danışaq. Çünki bu gün də davam eləyir. Ona görə də, indi hansı haqla Şərqdə bu və ya digər dövlətdə insan haqlarından danışa bilərlər ki, özləri bunu, ümumiyyətlə, ciddiyə almırlar? Bu gün dünya tamamilə dalana dirənib, amma bu vəziyyət çox davam eləməyəcək. Biz Azərbaycan haqqında düşünməliyik. Düşünürəm ki, Azərbaycanda Cümhuriyyət dövrünün bu mövzuda maraqlı bir intellektual polemikası olub, “Füyuzat” məktəbi var. Və düşünürəm ki, həm Məhəmməd Əmin Rəsulzadə, həm Əlibəy Hüseynzadə daha çox bu məktəbin qurucularıdı. Müsbət obrazlar yaratmaq lazımdı. Hər şey pis deyil, axı?! Bunun yanında “molla nəsrəddinizm” məktəbi var. Təəssüflər olsun ki, Sovet, “molla nəsrəddinizm”in dominantlığına daha çox imkan yaratdı. Təsəvvür eləyin ki, rus toplumu yalnız Çexovla inkişaf eləyəydi. Necə olardı? Amma onun yanında Dostoyevski var, Tolstoy var, bunlar bir balans yaradır.
Əfsus ki, Azərbaycanda “Füyuzat” məktəbi bu günə qədər də nəinki öyrənilməyib, heç davamı da yoxdu. Günümüzdə hələ də “molla nəsrəddinizm” janrı dominantdı, nihilizm, epataj bu gün də davam eləməkdədi. Kimsə məşhurlaşmaq istəyəndə, özünə dinlə bağlı bir performans müəyyənləşdirir. Düşünürəm ki, Azərbaycanın gələcəyi üçün Rəsulzadənin “Əsrimizin Siyavuşu” əsəri çox ciddi mütaliə olunmalı, hermenevtik baxımdan təhlil edilməlidi. Yeri gəlsə, bizim vəziyyətimizi dəyərləndirə bilən ən ciddi əsərlərdən biri sayıram onu.
– İlqar bəy, müasir dünyada təqiyyə, münafiqlik kimi anlayışlar aktuallığını itirib, yoxsa hələ də aktualdı?
– İslami terminlər hər zaman aktualdı. Münafiqlik – ikiüzlülük deməkdi. Təqiyyə isə, ölüm təhlükəsi ilə üz-üzə gələndə insanın zahirən prinsiplərini dəyişməsidi. Ölüm təhlükəsi ilə üz-üzə gələn vaxt! Bu da əqlin qəbul elədiyi qaydadı. Məsələn, faşistlərlə müharibədə biri əsir düşür. Orada həyatını qorumaq üçün öz prinsiplərini bəyan eləmək borcu yoxdu. Hətta solçu təfəkküründə də bu, qəbul olunur. Ancaq bu gündəlik həyat prinsipinə çevrilməməlidi. Yalançılıq İslamda ən böyük günahdı.
– İlqar bəy, həbsdə olan dindarlarla bağlı nə düşünürsüz?
– Sözsüz ki, günahsız yerə həbs olunan hər bir insanın azad olunmasını istəyirik. Zaman-zaman bununla bağlı müraciətlərimiz, çağırışlarımız da olub. Hesab eləyirik ki, müasir dövrdə həbsxanalarda yetərincə siyasi məhbuslar, vicdan məhbusları var. Ola bilsin, onların bəziləri praktik ibadətlə məşğuldu, bəziləri yox – amma hamısı azadlığa çıxmalıdı. Ümumiyyətlə, Azərbaycanda bu mövzu birdəfəlik həll olunmalıdı. Yeri gəlmişkən, çox dəyərli bir ruhani dostum – Hacı Sərdar Hacıhəsənli də həbsdədi. Onu çox absurd maddə ilə həbs ediblər – namaz qıldığına görə. Təbii ki, belə absurdlar aradan qaldırılmalıdı.
– Necə bir cəmiyyət arzulayırsınız? Hədəfdə nə var?
– Mən insanın ləyaqətli yaşaya biləcəyi bir cəmiyyət istəyərdim. Düşünürəm ki, bir toplumda ləyaqətli yaşamaq mümkün olsa, inkişaf üçün minimal bir baza yaranar. Çünki ləyaqətliliyin alternativi yoxdu. Həzrət İmam Hüseyn (ə) ləyaqətsiz həyatla ölüm arasında, ölümü seçdi. Aşuranın bütün fəlsəfəsi budur. Ölüm, ləyaqətsiz yaşamaqdan üstündü. Həyatda ən mühüm məsələ budu və insanın özündən asılıdı. Bu, iradəvi bir prosesdi. İnsan icazə verməsə, heç kim onu alçalda bilməz.
– Bu, təkcə insandan asılıdı? Sistemin heç bir rolu yoxdu?
– Yaxşı sistemlərdə ləyaqətli yaşayıb inkişaf eləmək daha rahat olur. Çətin sistemlərdə bu, çox çətin olur. Amma ləyaqətli yaşayıb-yaşamamaq – hər bir insanın öz seçimidi. Və imanlı insana Qiyamətdə veriləcək mühüm suallardan biri budu: Allah sizi hürr yaradıb, azad yaradıb, ləyaqətli yaradıb, bəs siz bu nemətlə necə davrandınız?
– Yaxşı sondu. Təşəkkür eləyirəm.
