Azərbaycan fəlsəfi fikir tarixinin tədqiqi, təbliği və tədrisində böyük əməyi olan alimlərdən biri də Firidun Köçərlidir. Firidun Qasım oğlu Köçərli 1920-ci ildə Gədəbəy rayonunun İsalı kəndində müəllim ailəsində anadan olmuşdur. Yeddiillik kənd məktəbini nitirdikdən sonra Gəncə şəhərində pedaqoji texnikumda təhsilini davam etdirmişdir. 1939-1945-ci illər ərzində özünün təhsil aldığı İsalı kənd məktəbində müəllim işləmişdir. Firidun Köçərli 1945-ci ildə Azərbaycan Dövlət Universitetinin tarix fakültəsi nəzdində açılmış fəlsəfə şöbəsinə daxil olur. Əlaçı olduğu üçün müəllim və tələbə kollektivinin hörmət və rəğbətini qazanır.
O, hələ oxuduğu illərdə, yəni , tələbə ikən geniş ictimai iş aparır, tezliklə fəal ictimaiyyətçi kimi tanınmağa başlayır.Köçərli Universitetin tələbə elmi cəmiyyətinə rəhbərlik edir, birləşmiş yerli komitənin sədri və partiya komitəsinin üzvü seşilir. 1949-cu ildə SSRİ Ali Məktəblər Həmkarlar İttifaqı Azərbaycan Dğvlət Universiteti Həmkarlar Komitəsinin işi haqqında məsələ müzakirə edir və Komitənin iş təcrübəsi nümunəvi hesab edildiyi üçün ölkənin bütün ali məktəblərinə xüsusi məktub göndərilir.
Firidun Köçərli hələ tələbə ikən Universitetin “ Lenin yolu” qəzetində (1949) özünün ilk elmi məqaləsini nəşr etdirir. Bu məqalə akademik Heydər Hüseynovun yenicə çapdan çıxmış “ Azərbaycanda X1X əsr ictimai və fəlsəfi fikir tarixindən” adlı fundamental kitabına rəy idi. Bəlkə də, öz müəlliminin həmin kitabı Firidun Köçərlidə xalqının mədəniyyət tarixini, fəlsəfəsini öyrənməyə böyük maraq oyatdı.
Azərbaycan Dövlət Universitetini fərqlənmə diplomu ilə bitirən Firidun Köçərli elə orada-Universitetdə müəllim saxlanılır. Bir neçə ay müəllim işlədikdən sonra SSRİ EA-nın müxbir üzvü, Azərbaycan SSR EA-nın akademiki A.O.Makovelskinin məsləhəti və zəmanəti ilə M.V.Lomonosov adına Moskva Dövlət Universiteti fəlsəfə fakültəsinin aspiranturasına göndərilir.
1954-cü ilin mart ayında Firidun Köçərli “ Azərbaycan xalqının sosialist mədəniyyətinin təşəkkülü” mövzusunda namizədlik dissertasiyasını müvəffəqiyyətlə müdafiə edir. 1954-cü ilin mart ayından 1958-ci ilə qədər Azərbaycan Dövlət Universitetinin fəlsəfə kafedrasında baş müəllim və dosent vəzifəsində işləyir, böyük hörmət və nüfuz qazanır. Azərbaycan Dövlət Universitetinin kollektivi onu yenidən yerli komitənin sədri, partiya komitəsinin üzvü seçir.
Əməyinə, bilik və bacarığına verilən qiymət Firidun Köçərlini daha da əzmlə işləməyə və çalışmağa sövq edir, nəzəri biliyini əməli fəaliyyətlə uzlaşdırmağa çalışır.O, müəllim işləyərkə də elmi fəaliyyətdən uzaqlaşmır, pedaqoji fəaliyyətlə yanaşı, sosializm və kommunizm quruculuğu problemlərinə , zəhmətkeşlərin əmək və mənəvi tərbiyə məsələlərinə dair tədqiqatlar aparır.
O vaxtlar Azərbaycan Dövlət Universitetinin rektoru işləyən Yusif Məmmədəliyev Firidun Köşərlinin elmi, pedaqoji və ictimai fəaliyyətini yüksək qiymətləndirirdi.Təsadüfi deyildi ki, Yusif Məmmədəliyev 1958-ci ildəAzərbaycan SSR EA-nın prezidenti seçilərkən, Firidun Köçərliyə akademiyada qalıb işləməyi məsləhət görür. Firidun Köçərli həmin vaxtdan respublika EA-nın fəlsəfə bölməsində əvvəlcə şöbə müdiri , sonra isə bölmənin rəhbəri vəzifəsində çalışır.
O vaxt respublikada fəlsəfə elmi güclü zərbələrə məruz qalmışdı. Azərbaycanda fəlsəfə elminin görkəmli rəhbəri Heydər Hüseynov 1950-ci ildə şəxsiyyətə pərəstiş dövrünün qurbanı olmuş, Azərbaycan SSR EA-nın Fəlsəfə İnstitutu bağlanmışdı.
Respublikada fəlsəfə elmi üzrə akademik A.O.Makovelski istisna olmaqla, bir nəfər də olsun elmlər doktoru yox idi. Belə bir şəraitdə respublika Elmlər Akademiyasında fəlsəfə elminə rəhbərlik etmək Firidun Köçərlinin öhdəsinə düşmüşdü. Ən başlıcası fəlsəfə üzrə yüksək ixtisaslı kadrlar-elmlər namizədləri, elmlər doktorları hazırlamaq vəzifəsi idi. Fəlsəfə bölməsinin rəhbərliyi bu məsələdə düzgün yol seçdi: istedadlı gənclər Moskva şəhərinə--SSRİ EA Fəlsəfə İnstitutna, Moskva Dövlət Universitetinin fəlsəfə fakültəsinə aspiranturaya və ya staj artırmağa göndərilirdi.
İkinci əsas məsələ bölmədə elmi işləri düzgün planlaşdırmaq və əsil işgüzar elmi mühit yaratmaq idi. Bölmədə tədqiqat işləri əsasən Azərbaycan fəlsəfə tarixi, dialektik və tarixi materializm, etika, estetika və ateizm istiqamətlərində aparılmağa bqşlandı
Qeyd etmək lazımdır ki, 60-cı illərdə elmlər namizədlərinin və elmlər doktorlarının sayı xeyli artdı və nəticə etibarilə 1968-ci ildə Fəlsəfə İnstitutunu bərpa etmək mümkün oldu. İnstitutun yenidən təşkilində, əlbəttə, Firidun Köçərlinin əməyi böyük olmuşdur. O, yenidən təşkil edilən Fəlsəfə İnstitutuna ilk direktor təyin edildi.
Firidun Köçərlinin təşəbbüsü, elmi rəhbərliyi və bilavasitə iştirakı ilə sosializm və kommunuzm quruculuğunun aktual məsələlərinə dair onlarca dəyərli kitablar hazırlanıb nəşr edilmişdir. Sovet fəlsəfə elminin inkişafındakı xidmətləri nəzərə alınaraq o, 1968-ci ildə Elmlər Akademiyasına müxbir üzv, 1976-cı ildə isə həqiqi üzv seçilmişşdir.
Firidun Köçərli 26 il müddətində (1958-1984) akademiyanın Fəlsəfə İnstitutuna başçılıq etmişdir. Bu illərdə o, həm bacarıqlı elm xadimi, həm də respublika filosoflarının ağsaqqalı kimi tanınmış, şəxsiyyətinin təmizliyi, bütövlüyü, qayğıkeşliyi və xeyirxahlığı ilə elmi ictimaiyyətin hörmət və rəğbətini qazanmışdır. Firidun Köçərlini bir alim və elm təşkilatçısı kimi fərqləndirən keyfiyyətlərdən biri təşəbbüskarlığıdır. Onun təşəbbüsü və elmi rəhbərliyi ilə onlarla qiymətli elmi monoqrafik tədqiqatlər, məcmuələr, kollektiv əsərlər hazırlanıb nəşr edilmişdir.
Firidun Köçərli Fəlsəfə və Hüquq İnstitytynun direktoru olmaqla yanaşı, 1973-cü ildən Azərbaycan Fəlsəfə Cəmiyyətinin ilk rəhbəri olmuşdur. O bu cəmiyyətin yaradılmasına və fəaliyyətinə on ildən artıq başçılıq etmişdir. Yeri gəlmişkən, demək lazımdır ki, SSRİ Fəlsəfə Cəmiyyəti Azərbaycan SSR Fəlsəfə Cəmiyyətinin müsbət iş təcrübəsini özünün rəyasət heyətinin iclasında müzakirə edərək bəyənmiş və xüsusi qərar çıxarmışdır.. Bunu da xüsusi qeyd edək ki, Firidun Köçərlinin təşəbbüsü ilə Zaqafqaziya respublikalarının fəlsəfə institutları 70-ci illərdə 6 böyük elmi sessiya keçirmış, 6 adda kitab nəşr etdirmişdir.
Firidun Köçərlinin elmi fəaliyyətində əsasən iki elmi istiqamət mühüm yer tutur. Bunlardan biri sosializm quruculuğunun aktual problemlərinin tədqiqidir.Bu istiqamətdə o, yeni insanın təşəkkülü, zəhmərkeşlərin ateizm, beynəlmiləlçilik tərbiyəsi problemlərinə dair bir sıra kitablar, çoxlu məqalələr yazmışdır. “ Lenin milli siyasətinin təntənəsi”adlı kitabında sovet adamlarında vahid ailə, ümummulli iftixar hissi, sovet xalqlarının sarsılmaz dostluğu məsələlərindən söhbət açır. Azərbaycan xalqının vahid ailədə sosializm quruculuğu illərindəki böyük nailiyyətlərinə, xalqın mədəniyyətinin, mənəvi həyatının, milli adət və ənənələrinin inkişafına nəzər salır.
İstər Bakıda, istərsə də respublikanın müxtəlif bölgələrində müxtəlif mövzularda çoxlu məruzələr etmişdir Məsələn, “ Leninizm və Azərbaycanda inqilabi demokratik fikrin inkişafı”, “ Azərbaycan SSR-də Leninin mədəni inqilab nəzəriyyəsinin həyata keçirilməsi”, “Sov.KP XX1V qurultayı və müasir dövrdə zəhmətkeşlərin ateist tərbiyəsinin vəzifələri”, “ Yetkin sosializm və zəhmətkeşlərdə elmi-materialist dünyagörüşünün formalaşması”, “Çoxmillətli sovet mədəniyyətinin çiçəklənməsi və burjua konsepsiyalarının tənqidi” və sair bu kimi onlarla mövzuda məruzələr etmişdir.
Firidun Köçərli sosializm quruculuğu illərində antikommunizmə və antisovetizmə qarşı mübarizəyə dair nəinki onlarca tutarlı məqalələr yazmış, eyni zamanda, bu sahənin respublikamızda elmi bir istiqamət kimi formalaşmasına rəhbərlik etmiş alimlərimizdəndir.
Firidun Köçərli sözün əsil mənasında böyük ictimaiyyətçi alim, gözəl mühazirəçi və təbliğatçı idi. Təbliğatçılıq isə alimin ən mühüm keyfiyyətidir. Firidun köçərli bir mühazirəçi, təbliğatçı kimi tanınmış, böyük hörmət və nüfuz qazanmışdır.
Ümumittifaq “Bilik cəmiyyəti” Azərbaycan SSR Ali Soveti onu dəfələrlə Fəxri fərmanlarla təltif etmişdir. Bunu da qeyd etmək vacibdər ki, Firidun Köçərli özünün məqalə və televiziya çıxışlarında ardıcıl olaraq vətənpərvərlik və beynəlmiləlçilik mövqeyindən çıxış edirdi. Görkəmli alimin televiziya çıxışları həmişə maraqla qarşılanmışdır O, zəhmətkeşlər arasında elmi bilikləri yaymaqda görkəmli xidmətlərinə və fədakarlığına görə “Ümumittifaq “Bilik cəmiyyəti”nin şöhrət kitabına daxil edilmişdir.
Akademik Firidun Köçərlinin həyat və fəaliyyətinin əsas hissəsi sosializm cəmiyyəti dövrünə düşür. Təbiidir ki, o, sosializm problemləri üzərində iş apararkən, şəxsiyyətə pərəstiş dövrünün ab-havası ilə nəfəs almışdır.
Firidun Köçərlinin elmi fəaliyyətində ikinci istiqamət Azərbaycan xalqının fılsəfə tarixinin tədqiqidir. Bu da təbiidir. Axı sosializm quruluşu cəmiyyətində yaşayasan, kommunist partiyasının üzvü olasan, bu partiyaya, onun ideyalarına sadiq qalacağına and içəsən, sonra isə əsas məqsəddən ayrilib milli məsələlərlə məşğul olmağı önə çəkəsən, əlbəttə, bu, o dövr üçün yoverilməz idi.
Bunu yaxşı dərk edən Firidun Köçərli sosializm quruculuğunun aktual problemlərinin tədqiqi ilə məşğul olmağı ön plana çəkir. Alim xalqımızın böyük oğlu , görkəmli partiya və dövlət xadimi Nəriman Nərimanovun nəzəri, publisist irsini araşdıraraq, onun dünyagörüşü haqqında ilk fundamental əsər yazmışdır. “Nəriman Nərimanov.Həyatı, fəaliyyəti, dünyagörüşü” (1965) adlanan həmin kitabda Nəriman Nərimanovun dünyagörüşünün formalaşması, onun maarifçilikdən inqilabi demokratiyaya və marksizm- leninizmə yüksələn yolu , dünyagörüşünün səciyyəvi xüsusiyyətləri ilk dəfə zəngin faktik material əsasında işıqlandırılır.
Firidun Köçərli Üzeyir Hacıbəyovun publisist irsi əsasında ictimai-siyasi görüşlərini öyrənən ilk tədqiqatçıdır. Onun 1965-ci ildə nəşr etdirdiyi “ Üzeyir Hacıbəyovun ictimai-siyasi görüşləri” kitabı böyük bəstəkarımızın milli demokratik ictimai fikrin inkişafında xidmətlərinə həsr edilmişdir.Müəllif düzgün olaraq belə bir fikir söyləyir ki, Üzeyir Hacıbəyov XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanın ən tanınmış publisisti olmaqla, milli mədəniyyətin, inqilabi demokratik ictimai fikrin inkişafında görkəmli rol oynamışdır. Firidun Köçərli Cəlil Məmmədquluzadənin ictimai fikri, fəlsəfi-ateist görüşləri haqqında da yazılanların müəlliflərindəndir.
Molla Nəsrəddinçilərin “Molla Nəsrəddin” jurnalının xalqımızın mədəniyyət tarixindəki rolunun düzgün qiymətləndirilməsində alimin tədqiqatları böyük əhəmiyyət kəsb edir. Onun 1976-cı ildə nəşr etdirdiyi “ Marksizm-leninizm və Azərbaycanda demokratik ictimai fikir” adlı kitabı çox mühüm nəzəri-metodoloji əhəmiyyəti olan problemə həsr olunmuşdur. Müəllif ümumsovet fəlsəfə ədəbiyyatında marksizm-leninizm nəzəriyyəsinin demokratik mədəniyyətə, həmçinin burjua fikrinə təsiri məsələsini ilk dəfə tədqiq edən alimlərdəndir. O, zəngin faktiki materiallara əsaslanaraq, belə bir fikir söyləyir ki, XX əsrin əvvəllərində Azərbaycan mədəniyyətinin, ictimai-fəlsəfi fikrinin inkişafında keyfiyyətcə yeni bir məırhələ başlanır, marksizm-leninizm ictimai fikir cərəyanına çevrilir və demokratik ictimai-siyasi fikrə hərtərəfli təsir göstərir.
Marksizm-leninizm ideyalarının təsiri altında inkişaf edən demokratik ictimai fikir xalqın ictimai azadlıq mübarizəsi işinə xidmət etmişdir. Firidun Köçərlinin XX əsrin əvvəllərində Azərbaycan ictimai-siyasi, fəlsəfi fikir tarixinə dair tədqiqatlarının elmi nəticələri Moskvada nəşr olunan “ SSRİ-də fəlsəfə tarixi” kitabının dördüncü cildinə daxil edilmişdir.
Firidun Köçərli M.F. Axundovun fəlsəfi-sosioloji görüşlərinə , həmçinin Azərbaycanda fəlsəfə elminin inkişafına, fəlsəfi mədəniyyətimizə dair bir sıra qiymətli məqalələr yazıb Moskvada və respublika mətbuatında çap etdirmişdir. Onun Moskvada çıxan “Voprosı filosofii”, “Filosofskiye nauki”jurnallarında və respublikanın müxtəlif mətbuat orqanlarında fəlsəfə elminin aktual problemlərinə dair çoxlu elmi məqalələri çap olunmuşdur.
Fəlsəfə və Hüquq İnstitutunda işləyərkən, həmişə bir-birinin ardınca keçiirilən və gözəl ənənə halını almış elmi-nəzəri, elmi-praktik konfransların, elmi diskusiyaların təçkilində də onun xidmətləri şəksizdir. O, sosialist ölkələri fəlsəfə tarixçilərinin 1974-cü ildə Riqa şəhərində keçirilən beynəlxalq simpoziumda iştirak və çıxış etmiş, 1983-cü ildə Kanadada fəlsəfə üzrə keçirilən XV11 Ümumdünya konqresinin əsərlərində “ Orta əsrlər müsəlman Şərqində fəlsəfə və ədəbiyyat”(elitar və kütləvi mədəniyyət) adlı məqalə ilə çıxış etmişdir.
Firidun Köçərli 1965-ci ildə “Mirzə Fətəli Axundovun dünyagörüşü” adlı kitabını nəşr etdirir. O, M.F.Axundovun yaşayıb-yaratdığı dövrün bütün səciyyəvi xüsusiyyətlərini incəliklərinə qədər təsvir edir və M.F.Axundovun zamanın, dövrün zəruri tələbindən meydana gəldiyini söyləyir.
Müəllif Axundovun dünyagörüşünün formalaşmasından danışarkən qeyd edir ki, Axundovun dünyagörüşü öz inkişafında bir-biri ilə sıx bağlı olan iki mərhələ keçirmişdir. Birinci mərhələ 30-50-ci illəri əhatə edir. Bu dövrdə o, görkəmli yazıçı, maarifçi-demokrat, böyük mədəniyyət xadimi kimi tanınır.
İkinci mərhələ 60-cı ildən sonrakı dövrü əhatə edir. Axundovun bu dövrdə bir filosof , xalqın azadlığı və tərəqqisi uğrunda yorulmaz mübariz, görkəmli ictimai-siyasi xadim kimi məşhurlaşır. Onun dünyagörüşü mötədil maarifşilikdən inqilabi demokratizmə qədər yüksəlir. Müəllif M.F.Axundovu daha çox bir maarifçi kimi xarakterizə edir və düzgün olaraq göstərir ki, Axundovun dünyagörüşü , birinci növbədə, Azərbaycanın o zamankı sosial-iqtisadi və mədəni şəraiti ilə üzvi vəhdətdə , müsəlman Şərqi xalqlarının ədbiyyat və mədəniyyətinin , sosial-fəlsəfi fikrinin mütərəqqi ənənələrinin zəminində formalaşıb inkişaf etmişdir. Sonra Firidun Köçərli Axundov haqqında fikirlərini davam etdirərək göstərir ki, o, bir yazışı, bir filosof kimi öz bədii, fəlsəfi yaradıcılığında ,birinci növbədə, doğma xalqını düşündürən problemləri qoymuşdur. Lakin görkəmli mədəniyyət xadimi heç də milli çərçivə ilə məhdud olub qalmamışdır. O, zəmanəsinin irəli sürdüyü sosial-mənəvi problemlərə , məsələlərə öz fəaliyyətində geniş yer vermişdir.
Firidun Köçərli Mirzə Fətəli Axundovun bədii yaradıcılıqda əldə etdiyi nailiyyətləri , ana dilinin saflığı uğrunda apardığı mübarizəni, əlfba sahəsindəki islahatçılıq fəaliyyətini yüksək qiymətləndirir və təkcə Azərbaycan xalqının deyil, bütün türkdilli xalqların bu cür şəxsiyyətlə fəxr etməyə layiq olduqlarını söyləyir. Firidun Köçərli ana dili məsələsinə toxunaraq yazır: “ Axundov dil məsələsini milli həyatın əsas problemlərindən biri kimi qoyur və belə hesab edirdi ki, ana dili hər bir xalqın , etnik qrupun mövcudluğu üçün əsas şərtdir. Dil millətin qəlbini, ruhunu ifadə edir. Xalq dilini itirdikdə, öz milli varlığını itirir, başqa xalqların içərisində “əriyib”, itib batır.
Axundov dildə böyük islahat apardı, ədəbi dili xalq danışıq dili ilə yaxınlaşdırdı, necə deyərlər, dilin özünü demokratikləşdirdi, hamı üçün anlaşıqlı etdi. Axundova görə, milli ədəbi dil şəxsiyyətin mənəvi-əxlaqi özünüdərkinin əsası kimi milli mədəniyyətin və ədəbiyyatın inkişafında böyük rol oynayır.
Milli ədəbi dil uğrunda mübarizə , daha geniş mənada milli müstəqillik uğrunda mübarizədir”. Müəllif Mirzə Fətəli Axundovun “ Kəmalüddövlə məktubları”əsərinin təhlili üzərində xüsusi dayanır, burada oxucunun sezdiyi və sezmədiyi mətləbləri , nüansları işıqlandırmağa , incələməyə çalışır və göstərir ki, M.F.Axundov despotik quruluşu azad cəmiyyətlə əvəz etmək ideyasını irəli sürür, azadlıq ideyalarının carçısı kimi çıxış edir, xalq içərisində olan nifaq və ədavətin birlik və səmimiyyətə çevrilməsini arzu edir. O,Azərbaycan mədəniyyətinin beşiyi başında dayanmmış yazıçı, filosof, mütəfəkkirdir. M.F.Axundov bütün yaradıcılığı boyu tərəqqi,azadlıq və sosial azadlıq ideyalarını hərarətlə müdafiə etmişdir.
Firidun Köçərliyə görə, M.F.Axundovun yazıçı, filosof, ictimai xadim kimi böyüklüyünün sirri onun yazıb-yaratmasında, öz taleyini xalqın taleyindən ayırmamasında idi.
Müstəqil Ağayev
AMEA Fəlsəfə İnstitutu Azərbaycan fəlsəfə tarixi şöbəsinin aparıcı elmi işçisi,
fəlsəfə üzrə fəlsəfə doktoru, Qabaqcıl Maarif Xadimi
